षट् (संख्या) - 6
सर्वाः संख्याः प्रधानाः तथापि भारतीयानां चिन्तनमनुसृत्य काचितां संख्यानां प्राधान्यं किञ्चिद् अधिकम् अस्तीति दृश्यते। यथा शून्यम् एकम् अष्ट नव षोडश अष्टादश अष्टोत्तरशतं इत्यादयाः। एवं रीत्या षड् अपि किञ्चित् प्राधान्ययुक्ता एव । भारतीयानां तत्तचिन्तने षड् इति संख्यायाः प्राधान्यं कुत्र कुत्रास्तीति सम्क्षिप्तरूपेण पश्यामः।
षण्मुखः
भगवतः कार्तिकेयस्य षण्मुखः -षडाननः इति नामद्वयं प्रसिद्धं तस्य षट् मुखानि सन्तीति कारणेन षडानन इति प्रसिद्धो जातः। भगवतः षट् मुखानि पञ्चेन्द्रियानां तथा मनसः प्रतीकानि इत्येव अवगम्यन्ते। षट्मातृभिः पोषितः भगवान् सुब्रह्मण्यः षण्मातुर इत्यपि प्रसिद्धः।
षड्गुणा:
ज्ञान-बल-ऐश्वर्य- वीर्य - शक्ति -तेजस् एते षड्गुणा इति बुधैः कथ्यन्ते।
अरि- षड्वर्गः
षट् शत्रवः काम-क्रोध लोभ - मोह - मद - मास्तर्य एते जीवने अस्माकं नाशाय एव भवन्ति। अत वयं एतान् वर्जयेम।
षडूर्मयः
शोक - मोह- ज्वर - मृत्यु - क्षुधा - पिपासा च एताः षडूर्मयः। अर्थात् ऐताः शारीरिकान् एवं मानसिकान् च भावान् जनयन्ति। शत्रुजित्त्, शत्रुतापनः एेते विष्णोः नामनी अत्र आत्मनि स्थितानां एतादृशानां शत्रूणाम् उपरि विजयं प्राप्तम् इत्येव भावः।
षडङ्गन्यासः
होमजपपूजादि उपासनानां पूर्वं मन्त्रसमेतं शरीसस्य षट् स्थानेषु स्पृशति एतदेव षडङ्गन्यासः।
षट्कर्माणि
क्षमा - दम - तप - शौच - क्षान्ति- आर्जवम् इति ब्राह्मणानां लक्षणानि इति गीतायाम्।
षड्शास्त्राणि
शिक्षा -कल्प- व्याकरणं- निरुक्तं -छन्दः- ज्योतिषम् एतानि षड्शास्त्राणि इति प्रसिद्धानि।
षड्दर्शनानि
साङ्ख्यम् - योगम् - न्यायम् - वैशेषिकम् - मीमांसा - वेदान्तः एतानि भारतीयानां विश्वप्रसिद्धानि षड्दर्शनानि।
षड्ऋतवः
मार्गपौषौ हिमः १
माघ-फाल्गुनौ शिशिरः २ चैत्रवैशाखौ वसन्तः ३
ज्यैष्ठाषाढौ ग्रीष्मः ४ श्रावणभाद्रौ वर्षाः ५
आश्विनकार्त्तिकौ शरत् ६
"मासद्वयात्मकः कालः ऋतुः प्रोक्तो विचक्षणैः" इति श्लोके।
षड्रसाः
षट् विध रुचयः
कषाय- मधुर- तिक्त- लवण - आम्ल - कटु
तुवरस्तु कषायोऽस्त्री मधुरो लवणः कटुः।
तिक्तोऽम्लश्च रसाः पुंसि तद्वत्सु षडमी त्रिषु॥
षट् संख्यासंबद्घाः इतोऽपि वैशिष्ट्यम् अस्माकं धर्मे दृश्यते।
एवं प्रकारेण बहुप्राधन्ययुक्ता संख्या अस्ति षट् इति वयं जानीम।
